بیماری یا اختلال بیش فعالی چیست؟ علائم و روش های درمان
دکتر هریش هافمن اولین دکتری بود که شروع به ثبت نکاتی در مورد کودکان و رفتار آنها در سال 1845 زمانی که پسرش 3 سال داشت کرد. در یکی از داستان‌های کتاب او، پسر بچه‌ای را توصیف شده که مبتلا به اختلال بیش فعالی است. بعدها، در سال 1902 کسر جورج استیل این کودکان را چنین تعریف می‌کند: کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کم توجهی کودکانی هستند که به رغم زندگی در محیط تربیتی مناسب، مشکلات اساسی در کنترل رفتار خود دارند. طبق تحقیقات معمولا این اختلال پیش از به مدرسه رفتن و یا سال‌های اولیه مدرسه در کودکان به وجود می‌آید و باعث می‌شود که آنها در کنترل رفتار و تمرکز خود به مشکل برخورند و با این که دارای ضریب هوشی بالا هستند اما دستاورد چندانی نسبت به تواناشان نداشته باشند. اگر این اختلال به موقع تشخیص داده نشود و یا دیر تشخیص داده شود شاید حتی ممکن است استعداد آنها رشد و آموزش لازم را نبیند و این کودکان پیشرفت چندانی در زندگی خود نکنند.
چه عواملی در به وجود آمدن اختلال بیش فعالی یا ADHD نقش دارد ؟
روانشناسان بارها وجود این اختلال را ثابت کرده‌اند و برخی از دلایل را نام برده‌اند اما اشتباه نکنید تا به حال هیچ گاه ثابت نشده است که عوامل اجتماعی یا روش‌های تربیتی مانند: تربیت غلط، محبت و آزادی بخشیدن بیش از اندازه فرزندان یا به عبارت دیگر لوس بار آوردن آنها، همیشه کمک کردن به آنها و جلوگیری از مستقل شدن در عمل و رفتار، نقشی در ایجاد این اختلال داشته باشند. پس والدین گرامی به جای سرزنش خود، به فرزند دلبندتان کمک کنید تا خود را از شر این اختلال نجات دهد. هرچند علت دقیق این اختلال مشخص نیست اما برخی از موارد زیر به گفته پژوهشگران ممکن است در ایجاد بیش فعالی تاثیر داشته باشد :
- وراثت: اگر در فامیل نزدیک یا خانواده شخصی مبتلا به ADHD باشد احتمال دارد به شکل ارثی به فرزند خانواده نیز برسد.
- عدم تعادل شیمیایی_ عصبی، سلول‌های عصبی: این اختلال نیز مانند اکثر اختلالات روانی با ایجاد تغییرات در مغز به هنگام رشد و توسعه آن ارتباط دارد، در این زمان ممکن است در مغز توازن شیمیایی به هم بخورد و به دنبالش در بخش اندیشیدن، ذخیره و پردازش اطلاعات، کنترل تمرکز و توجه مغز تاثیر منفی بگذارد.
- عواملی که از دوران جنینی و حاملگی مادر در ایجاد بیش فعالی تاثیر دارد: سیگار کشیدن، مصرف الکل، تغذیه‌ی غلط، عفونت‌ها و همچنین در برخی موارد فرض بر این است که مسموم شدن جنین نیز یکی از عوامل‌ها می‌باشد مثلا مسومیت با سرب بر رشد مغز جنین اثر بد می‌گذارد. استرس بیش از حد مادر در دوران باراداری نیز ممکن است در مبتلا شدن کودک به اختلال بیش فعالی تاثیر داشته باشد.
- صدمات وارد شده به مغز: کودکانی که تجربه تصادف را داشته‌اند گاها علائم بیش فعالی را نشان می‌دهند. آسیب رسیدن به بخش جلوی مغز به نام لوب فرونتال ممکن است در کنترل احساسات و برانگیختگی این کودکان مشکل ایجاد کند.
- عوامل محیطی: حوادث ناخوشایند در ابتدای زندگی
آیا بیش فعالی ارتباطی به تغییر سبک زندگی بشر از سنتی به مدرنیته دارد؟
برخی از محققان به ارتباط داشتن این اختلال با تغییر روش زندگی بشر از سنتی به مدرنیته اعتقاد دارند، در واقع علت پیدایش این اختلال را به ناهماهنگ بودن ریشه‌های تکاملی انسان با محیط مدرن امروزی ربط می‌دهند، شاید بگویید چگونه؟ بیایید با یک مثال ساده آن را توضیح بدهیم مثلا انرژی بالایی که یک شکارچی در دوران غار نشینی می‌بایست داشته باشد در طی تکامل بشر و تقویت ژن‌ها به ما انسان‌های امروزی رسیده، قطعا وجود این انرژی در کلاس‌های درس مدرن باعث دردسر‌های زیاد می‌شود. همچنین یکی از دلایل دیگر بروز اختلال بیش فعالی کاهش زمان بازی کودکان در این دوره زمانه است که موجب تشدید معضل ناهماهنگی تکاملی بشر با زندگی مدرنیته می‌شود. علائم بیش فعالی در سال‌های اولیه زندگی و قبل از رفتن به مدرسه در کودک شروع می‌شود و تشخیص دقیق آن از سه سالگی به بعد است. علائمی چون عدم تمرکز داشتن، نداشتن صبر و حوصله برای گوش دادن، حواس پرتی، عدم توجه به جزئیات و ناتوانی در انجام وظایف محوله در خانه یا مدرسه ، گم کردن مدام وسایل، بی نظمی، بی‌دقتی، بی‌قراری و عدم توانایی در انتظار کشیدن، عدم احساس خطر و علاقه به انجام کارهای خطرناک از مشخصه‌های بارز اختلال بیش فعالی می‌باشد. با یک آزمون خاص روانشناسی به راحتی نمی‌توان این اختلال را تشخیص داد بلکه کودک حداقل باید به مدت شش ماه این علائمی که گفته شد را در خود نشان بدهد.
علائم‌های بیش فعالی شناخته شده در کودکان
اختلال ADHA ارتباطی با عدم توانایی در یادگیری، مانند خواندن یا نوشتن ندارد، اما شاید باعث اختلال در یادگیری همزمان شود. تمام علائم یک کودک مبتلا به بیش فعالی به صورت خلاصه در زیر آورده شده است:
- این کودکان بیش از حد دست و پای خود را تکان می‌دهند، به عبارت دیگر آرام و قرار ندارند، نمی‌توانند به صورت مدام روی صندلی بنشینند و زود از جای خود بلند می‌شوند. شاید بیشتر اوقات آنها را درحال دویدن یا بالا رفتن از چیزی ببینید، در واقع انرژی بسیار زیادی دارند طوری که شما آنها را یک ماشینی تصور می‌کنید که خستگی ناپذیر هست. این کودکان هیچگاه نمی‌توانند بی سر و صدا بازی بکنند و یا یک تفریح آرام یا زمان فراغتی داشته باشند.
- خیلی زیاد حرف می‌زنند.
- اغلب دستورات و حرف‌های والدین خود را نمی‌شنوند و بنابراین اطاعتی از آنها رخ نمی‌دهد.
- بیش از حد بی‌نظم و حواس پرت هستند و در انجام کارها به صورت مات و منتظر به بقیه اعضای خانواده نگاه می‌کنند.
- آنها اغلب فراموش می‌کنند کاری که شروع کرده‌اند را به پایان برسانند چه برسد به اینکه محیط به هم ریخته اطراف را مرتب بکنند.
- ممکن است حرف‌های خجالت‌آور از آنها در جمع بشنوید چرا که بعضی اوقات قبل از فکر کردن حرف می‌زنند.
- آنقدر عاشق بازی کردن هستند که به زور به رخت خواب می‌روند تا بخوابند.
- بسیاری از آنها در جمع یا کلاس درس بسیار بی‌حوصله، گوشه‌گیر، ساکت و خود را بی‌علاقه نشان می‌دهند.
طبق تحقیقات و مقایسه رشد مغزی کودکان عادی و کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی ثابت شده است، بخشی از مغز که مسئول خود کنترلی فرد می‌باشد در کودکان مبتلا به ADHA معمولا 3 الی 5 سال دیرتر تکامل می‌یابد. 70 درصد کودکان مبتلا تا اواخر نوجوانی دچار این اختلال هستند و بقیه ممکن است تا آخر عمر خود از این اختلال رنج ببرند. البته همانطور که پیشتر ذکر شد تمام این علائم باید حداقل بمدت 6 ماه در کودک (کمتر 12 سال) چه در خانه و چه در مدرسه نمایان شود تا تشخیص داده شود که مبتلا به بیش فعالی (ADHA) هستند یا نه.
علائم بیش فعالی در بزرگسالان
- بی قراری مداوم
- حواس پرتی مداوم
- دمدمی مزاج بودن و نوسانات خلقی
- صحبت کردن بیش از حد
- مشکل داشتن در انجام وظایف و مدیریت زمان
- اشتباه کردن‌های مدوام در پروژه‌های مهم ( یعنی همان عدم تمرکز)
- بی‌نظمی
- زود عصبانی شدن و تحمل بسیار کم در مواجه با شکست‌ها
- ضعیف در برقراری روابط اجتماعی و عاطفی
روش‌های درمانی برای کودکان بیش فعال
اگر این علائم را در فرزندتان مشاهده کردید حتما به پزشک متخصص مراجعه بکنید تا سریعا درمان شروع شود، روش‌های درمانی به شکل‌های رفتار درمانی، دارو درمانی و رژیم درمانی شروع می‌شود تا به شما کمک کند که بتوانید از شدت علائم کودکتان کم کنید و او را درمان کنید.
رفتار درمانی شامل آموزش کودک مبتلا به بیش فعالی برای کنترل رفتار خود توسط روانشناس، روانپزشک، خانواده و یا معلم می‌باشد. در اینجا باید این نکته را ذکر کنیم که این کودکان از لحاظ هوشی کمتر از بقیه نیستند و چه بسا شاید از هوش خیلی زیادی بهره‌مند باشند، در واقع آنها از حافظه بلند مدت خوبی برخوردارند و تنها تفاوت آنها مشکل داشتن در حافظه کوتاه مدت است به همین دلیل شاید در حل مسائل ریاضی و بخاطر سپردن مسیر راه حل ضعیف عمل بکنند اما از توانایی فوق العاده‌ای در بازی‌های کامپیوتری و یا بخاطر سپردن بازیکنان تیم مورد علاقه‌شان برخوردار هستند، بنابراین این لذت بردن و وجود انگیزه است که باعث تغییر در فعالیت‌های شیمیای مغز می‌شود و به رفتار آنها جهت می‌دهد پس شاید اولین قدم ایجاد علاقه و انگیزه در درون آنها می‌باشد.
رژیم درمانی شامل حذف یکسری غذا‌های آماده، فست فود، شیرینی‌جات، نوشابه و همچنین اضافه کردن مواد غذایی دارای اسید چرب و ویتامین ب6، مانند ماهی، تخمه آفتابگردان، کنجد و … به سبد غذایی می‌باشد.
دارو درمانی زیر نظر پزشک متخصص انجام می‌شود که برای درمان بسیار موثر است.
نقش خانواده و معلمان در درمان کودک مبتلا به بیش فعالی
اولین کاری که به آنها توصیه می‌شود این است که در صورت مشاهده هر گونه علائم ذکر شده در کودک سریعا آن را به روانشناس یا روانپزشک معرفی کنند تا هر چه زودتر روند درمانی این کودکان با حمایت و راهنمایی‌های خانواده و معلمشان شروع شود تا مبادا مانعی در برابر پیشرفت و موفقیت آنها در آینده باشد.
توصیه‌هایی برای والدین گرامی: فرزند خود را با جایزه دادن و یا هر چیز دیگری تشویق و ترغیب به انجام وظایفشان بکنید. توانایی‌ها و استعداد‌های کودک را به او یادآوری بکنید. خیلی واضح و روان با او صحبت کنید، در واقع در مورد خواسته‌های خود خیلی با حوصله با اون حرف بزنید و وظایفش را برای او مشخص و اگر نافرمانی در انجام آنها رخ داد حتما گوشزد بکنید. داشتن یک برنامه منظم برای تشویق، جایزه‌ها و پاداش‌ها، نادیده گرفتن کدام رفتارها و همچنین عواقبی که در صورت رفتار‌های غلط کودک می‌توانند برای او در نظر بگیرند بسیار مفید است. روش تربیتی و یادگیری خاصی که فرزند شما دارد را با معلمش نیز در میان بگذارید. مدام از او حمایت بکنید و عملکردش در مدرسه را نیز جویا شوید.
توصیه‌هایی برای معلمان: حتما به روش‌های یادگیری دانش‌آموزان توجه داشته باشند، شاید دانش‌آموز مبتلا به بیش فعالی در شروع یک کار بسیار ضعیف عمل کند در حالی که سایر دانش‌آموزان در پایان دادن به کار و شروع بعدی یک کار دیگر ضعیف عمل کنند، پس هر کدام به کمک‌های خاص نیازمندند. به دانش‌آموزان خود مهارت‌ها، روش‌های یادگیری، طرز استفاده از کتاب و برنامه روزانه را آموزش دهید. آنها را تشویق کنید. در بین کلاس درسی به آنها زمان استراحت بدهید. با خانواده‌های دانش‌آموزان مبتلا به بیش فعالی درمورد آموزش متناسب با آنها صحبت بکنید.
راه‌کارهای درمان و کاهش علائم بزرگسالان مبتلا بیش فعالی
- اولین قدم مطلع کردن مافوق خود در محل کار از وجود این اختلال در شما است تا از سوء تفاهم های احتمالی جلوگیری شود.
- حتما برنامه روزانه داشته باشید و طبق آن عمل کنید.
- زمانی را برای تخلیه انرژی اختصاص بدهید، مانند پیاده روی بعد از نهار
- اگر مدام فراموش می‌کنید که در حال انجام چه کاری هستید و تمرکز خود را از دست می‌دهید، روی دست خود علامت بزنید و یا روی یک کاغذ بنویسید و بگذارید جلوی چشمتان مثلا روی میز کارتان تا با دیدن آن کاری که انجام می‌دادید را به یاد بیاورید.
- تمرین بکنید تا کارهای خود را به موقع انجام دهید، برای خود پاداش و تنبیه در نظر بگیرید.